Одам организми жуда мураккаб тузилган тизимлар қаторига киради. Унда кераксиз аъзо тугул, тўқима ва хужайранинг ўзи йўқ. Хар бирининг қандайдир вазифаси бор.
Одам организмини ўрганилган сари унинг ақллилиги ва уйғунлигига тан бемасликнинг иложиси йўқ. Тўғри бу дунёдаги барча нарсалар сингари организм хам абадий эмас ва қачонлардир ишдан чиқиши кузатилади.
Савол туғилиши мумкин. Инсониятда кўплаб муаммоларга сабаб бўлувчи чувалчангсимон ўсимта (аппендикс) нимага керак. Хар йили 1000 та одамдан 4-5 тасида ўткир аппендицит ташхиси аниқланади ва бу кўрсаткич бўйича аппендицит жаррохлик операциясилари талаб этилувчи қорин бўшлиғи аъзолари касалликлари ичида етакчилик қилади. Бундан ташқари аппендицитнинг бир қатор асоратлари (перфорация, перитонит, абсцесс) ни хам эсдан чиқармаслик керак.
Аппендикс, ёки чувалчангсимон ўсимта – кўр ичакнинг ортиғи хисобланиб, унинг орқа-ён деворидан чиқади. Чувалчангсимон ўсимтани яллиғланишини илмий тилда – аппендицит, халқ тилида – кўричак деб аталади.
Аппендикс цилиндрик шаклга эга бўлиб, узунлиги 6-12 см ни, йўғонлиги 6-8 мм ни ташкил этади. Аппендикс одатда кўричакнинг ёнбош, пастки ва баъзан орқа деворидан бошланади. Айрим холларда чувалчангсимон ўсимта сийдик найи ёки буйракка бевосита ёпишиб туради. Аппендикснинг айнан ноодатий жойлашуви унинг яллиғланишини диагностикаси ва ташрих жараёнини кечишида қийинчилик туғдиради.
Чувалчангсимон ўсимтани деворида кўплаб лимфатик томирлар жойлашиб ўзига хос ягона тўр хосил қилади. Улар орқали лимфа суюқлиги лимфа тугунлари ёки лимфа тўқимаси тутувчи солитар фолликулаларга оқиб ўтади. Яъни бу аъзонинг лимфатик аппарати бақувват тузилган.
Чувалчангсимон ўсимта хазм аъзолари қаторига кирган тақдирда хам хазм қилишда қатнашмайди. Аммо ўтхўр хайвонларда чувалчангсимон ўсимта узунлиги бир неча метрни ташкил этиб, катта миқдордаги овқат учун ўзига хос «омбор» вазифасини ўтайди. Бу овқат ўсимликларда катта миқдорда учрайдиган целлюлозани парчаловчи миллиардлаб микроорганизмлар томонидан парчаланади.
Яқин ўтмишда одам организмида аппендикс бу каби вазифани бажармагани сабабли, унинг фойдасидан зиёни кўп деган мақсадда яллиғланишини хам кутиб ўтирмай олиб ташлаш йўлга қўйилган. Америкалик жаррохлар бир гурух чақалоқларда кўричакни режали равишда олиб ташлаш ташрихини бажаришган. Оқибати бир қатор салбий асоратлар билан тугаган, яъни боланинг она сутини ўзлаштириши бузилган, ақлий ва жисмоний ривожланиши секинлаган, бир қатор инфекцион касалликларга мойиллиги ортган ва турли ичак инфекцияларидан кейин дисбактериоз холати ривожланган. Шундан сўнг америкаликлар кўричакни режали олиб ташлашни тўхтатишган. Шу каби эксперимент ўтган асрнинг 30 йилларида Германия олимлари томонидан хам бажарилиб кўрилган.
Айтиб ўтганимиздек, чувалчангсимон ўсимтада организмнинг иммун тизими учун керакли бўлган кўплаб лимфа тўқималари жойлашган. Бу кўричакнинг хазм тизимида кечадиган яллиғланиш касалликларида «барьер» вазифани бажаради дегани. Шу сабабли ошқозон-ичак трактига келадиган биринчи зарба аппендиксга тўғри келгани учун уни заиф қилиб қўяди.
Чувалчангсимон ўсимтанинг вазифаси қайсидир маънода танглайнинг бодомсимон безлари фаолиятига ўхшайди. Айрим жаррохлар айтганидек аппендикс – ичакнинг бодомсимон бези хисобланади.
Дьюк Университети олимларини текшириш натижаларига қараганда чувалчангсимон ўсимта ўзига хос бактериялар омбори хисобланади. Бу «фойдали» бактериялар организмда хазм қилиш жараёнида қатнашиб, «ёт» касаллик тарқатувчи бактериялардан сақлайди. Бошқача айтганда организм билан «фойдали» бактериялар ўртасида симбиоз холати – ўзаро манфаатдорлик ўрнатилган. Бактериялар одам организмидан бошпана ва овқат олади, эвазига эса овқатни ўзлаштириш ва «душманлардан» химоя қилишда қатнашади.
Организм иммунитетининг тушиб кетиши натижасида бу бактериялар хам организм учун «душман» бўлиб қолади. Шундай пайтларда чувалчангсимон ўсимтанинг «барьер» вазифаси ишга тушади. Диарея билан кечувчи ичак инфекцияларида бир қисм «симбионт» бактериялар ичак таркиби билан ташқарига чиқиб кетади. Уларнинг бир қисми эса чувалчангсимон ўсимтада «панох» топиб яширинади. Кейинча айнан шу ердан уларнинг янги турини кўпайиши ва ичаклар бўйлаб тарқалиши кузатилади.
Агар аппендикс олиб ташланган бўлса бошдан кечирилган инфекцияон жараёндан кейин ичаклар дисбактериози ривожланади. Шу сабабли аппендиксни шунчаки олиб ташлаш нотўғри хисобланади.
Шу ерда савол туғилади. Аппендиксни яллиғланишида хам уни олиб ташлашни ўрнига ичакнинг бошқа қисмлари каби даволаса бўлмайдими? Аммо тадқиқот натижалари кўрсатишича яллиғланишга қарши ўтказиладиган терапия кўричакнинг ўткир яллиғланишида унчалик эффект бермайди ва асоратлар хавфи доимо юқори бўлади. Аппендицит билан одамларнинг ўртача 10-30 ёшда, яъни иммун тизими кучли пайтда касалланишни хисобга олсак, ўткир холатларда доимо жаррохга учраш тавсия этилади.
© www.gepamed.uz
