Альцгеймер касаллиги – кексалик деменциясининг энг кўп тарқалган тури бўлиб, қариларда кузатиладиган неврологик бузилишларнинг 60-80 фоизи унинг зиммасига тўғри келади. Касаллик тўлалигича 60 ёшдан кейин намоён бўлсада, унинг биринчи белгиларини анча эртароқ аниқлаш мумкин.
Альцгеймер касаллигида бош мия хужайраларининг ўлиши кузатилиб, касалликнинг илк белгиларини барвақт пайқаганда ва врачга мурожаат қилганда бу жараённи анчагача чўзиш мумкин.
Қуйида келтирилган белгилар кузатилганда албатта мутахассисга мурожаат қилишингиз сўралади.
1. Кундалик хаётни қийинлашишига олиб келадиган мунтазам хотира бузилишлари.
Хотирани панд беришини кучайиши, кеча хамдўстлар билан нима хақида гаплашганингизни, бугунга режалаштирган ишларни эсдан чиқариш Альцгеймер касаллигига номзод эканингизни белгиси хисобланади. Тез-тез таниш қиёфаларни кўриб, уларни исмини эслай олмаслик, кундалик режа дафтарига, бажариладиган ишлар руйхатига ва эсдалик стикерларига мухтож бўлиш неврологга учраш кераклигини англатади.
2. Вазифаларни режалаштириш ва хал қилишдаги қийинчиликлар.
Балки хотирангиз яхши бўлиб, кечаги кунги ходисаларни тўлиқ эслай оларсиз. Аммо эртанги кунги юмушларни режалаштиришда қийинчиликларга дуч келишингиз мумкин. Ўртоғингизни эртага тушликни бирга қилиш хақидаги таклифига «эртага бу пайтда бўш бўла олармикинман» деб жавоб қайтариш (кунлик вақтни тақсимлашда иккиланиш), коммунал хизматларни тўлашни унутиш, хамёнингизда қанча пул борлигини эсдан чиқариш ва тўловларда адашиш мумкин. Бу каби онг хиралашувлари бўлажак деменциянинг илк белгилари хисобланади.
3. Оддий вазифаларни бажаришдаги қийинчиликлар.
Кўп марталаб ўйнаган ўйинингизда хал қилувчи калитни топиш, илгари яхши таниш бўлган инсонни хозирда таний олмаслик, таниганда хам исмини эслай олмаслик, мунтазам ишлаб юрган компьютер дастурини ишлатишни эсдан чиқариш, умуман олганда рефлекс даражасигача кўтарилган оддий вазифаларни бажаришда қийинчиликларга дуч келиш хам жиддий қўнғироқ хисобланади.
4. Вақт ва жойлашган жойини белгилашдаги хатоликлар.
Турар жой ва масофани бахолашда муаммолар пайдо бўлиши, керакли манзилга оборадиган йулни адаштириш, зинадан кўтарилиш ва тушиш, уйини қайси қаватда эканлигини унутиш (топографик дезориентация); вақтни ва дақиқаларни англашдаги хатоликлар, тонг билан оқшомни адаштириш (таймопсихик дезориентация) каби холатларни доимий такрорланиши деменция ривожланиши мумкинлиини англатади.
5. Оғзаки ва ёзма нутқдаги муаммолар.
Талаффузда керакли сўзлари эсдан чиқариб қўйиш ва уларнинг номлари ўрнига «халиги», «анови», «хуллас мени тушундинга» каби сўзларни ишлатиш, сўз бойлигини кескин камбағаллашиши, мидғовлик билан битта гапни юз марталаб такрорлаш, фикрларини аниқ ва лўнда баён эта олмаслик – буларнинг бари деменция яқинлашаётгани белгилари хисобланади.
6. Буюмларни қўйган жойини эсидан чиқариб қўйиш.
Хамёнингиз, кўзойнак, калит ёки телефонингизни қаерга қўйганингизни эсдан чиқариш ва истаб юрищ кўпчиликда учрайдиган нормал холат. Аммо деменция яқинлашган сари бу каби холатлар тез-тез такрорлана бошлайди ва инсон «йўқотган» буюмларини тополмай, хаммани ўғрига чиқара бошлайди.
7. Мулохаза юритишни бузилиши
Альцгеймер касаллиги инсонларни содда ва хаёт учун лаёқатсиз қилиб қўяди. Улар турли фирибгарлар хийлаларига учиб мулкини фоизга бериб алданиши мумкин. Ёки бўлмаса дераза ортида қуёш чиқаётганини кўриб, кун иссиқ деб ўйлаб –10 °C хавода хам кўчага енгил кийиниб чиқиши мумкин. Ундан ташқари бундай инсонлар атрофдагиларга яхши таассурот қолдириш хақида ўйламайди ва палапартиш, беўхшов кийинишни бошлайди.
8. Мулоқот қилишга ва оддий машғулотларни бажаришга бўлган қизиқишларни йўқолиши.
Доимий апатия, хеч нарсага қизиқмаслик, ўртоқлари билан мулоқот қилишдан қочиш яқинлашаётган деменциянинг белгиси хисобланади.
9. Шахсияти ва хулқидаги кескин ўзгаришлар.
Деменция инсонлар рухиятини кескин ўгартиради. Кечагина қувноқ юрган оптимист инсон бугунга келиб, хаётдан нолиб шикоят қилишни бошлайди. Ўртоқлари билан ўйнаб юрган инсон, бирданига одамовига айланади. Фарзандларини кўкка кўтарадиган «ота», гўёки фарзандлари унинг ўлимини кутаётгани ва уйни ўзларига қолишини истаётганини гапиради. Тинчгина юрган инсон йўқ жойдан ғалва чиқаришни бошлайди. Хулқ ва рухиятдаги бундай ўзгаришлар бош мия билан боғлиқ муаммолар борлигини англатади.
Ўзингизда Альцгеймер касаллиги белгиларини кузатганда нима қилмоқ керак?
Аввало терапевтга мурожаат қилиб, мавжуд белгиларни айтиб беринг. Врач Сизга бир қатор қўшимча саволлар бериб, керакли тахлилларга юборади. Масалан, қон, сийдик тахлили, буқоқ бези гормонларини текшириш.
Бошланаётган деменциянинг айрим белгилари бошқа касалликлар – эндокрин бузилишлар, депрессия, анемия кабилар билан бир хил кечади ва бу ерда уларни адаштирмаслик лозим.
Терапевт Сизнинг гумонингизни тасдиқлаганда невропатологга йўлланма беради. Невролог тегишли дори препаратларини ёзиб, профилактик чораларни белгилаб беради. Альцгеймер касаллигини бутунлай олдини олишнинг имкони йўқ. Аммо унинг ривожланишини тўхтатиш мумкин.
Альцгеймер касаллигини мустақил олдини олиш (профилактика қилиш) хам мумкин. Бунинг учун:
• Соғлом овқатланиш керак: мева ва сабзавотлар, балиқ, ёнғоқ, зайтун мойига бой овқатлар. Ўрта ер денгизи пархези тавсия этилади.
• Бош мия учун машғулотар: кўп китоб ўқинг, кроссвордларни ва бошқотирмаларни ечинг, мулоқот қилинг янгиликларга интилинг.
• Доимий жисмоний машғулотлар, сайр қилиш, югуриш, чўмилиш, велосипед хайдаш, аэробика.
• Чекишни ташланг.
www.gepamed.uz
