Нутқ бузилиши нима?
Нутқ бузилиши ёш ва ўрта ёшли болаларда кўп учраб, унга қадимдан муаммо сифатида қаралади. Гиппократ қўлёзмаларида овозни йўқолиб қолиши, нутқни йўқолиб қолиши, тушунарсиз нутқ, соқовлик, дудуқланиш ва тили чучуклик каби нутқ бузилиши турлари санаб ўтилган.
Сабаблари
Нутқ бузилиши бир қатор омиллар ва уларнинг қўшилиб келишидан ривожланади:
• Инсонда эшитиш бузилмаган холда товушларни фарқлаш бузилади;
• Туғруқ пайтида шикастланиш натижасида чақалоқнинг нутққа жавоб берувчи марказларини зарарланиши.
• Нутқ аъзоларини тузилишидаги нуқсонлар: лаб, тиш, тил, юмшоқ ва қаттиқ танглайдаги. Масалан: юқори танглайдаги ёриқ, прикусни нотўғрилиги.
• Тил ва лабларнинг харакатчанлигини чегараланиши.
• Рухий ривожланишнинг кеч қолиши натижасида нутқнинг хам кеч ривожланиши.
• Оиладаги саводхонликни етишмаслиги.
Нима кузатилади?
Нутқнинг жиддий бузилишларида нафақат сўзларни талаффуз қилиш, балки товушларни фарқига бориш хам бузилади ва боланинг сўз ёки жумлаларни тузишида қийинчилик пайдо бўлади. Буларнинг барини ўз вақтида даволамаслик атрофдагилар билан мулоқотни қийинлаштиради. Кейинча болада комплексларни пайдо бўлиши, илм олишида халақит бериши, табиий имкониятларини рўёбга чиқишини қийинлашишига олиб келади. Нутқнинг оғир бузилишларининг кўп учрайдиган турларига: алалия, дизартрия ва дудуқланиш киради.
Алалия — бу болаларда жисмоний эшитишнинг сақлангани холда – нутқнинг чала ёки тўлиқ йўқлиги хисобланади. Унинг икки тури мавжуд:
• Сенсор алалияда - болалар ўзга нутқларни фарқламайди, яъни эшитса хам, нутқ товушларини тушунмайди. Бу худди бизда бошқа чет тилида гапираётган инсонларни тушунмаганимизга ўхшайди.
• Мотор алалияда – болалар она тилини бутунлигича (товушларни, сўзларни, грамматикани) ўзлаштира олмайди.
Дизартрия (анартрия) — бу асаб тизимидаги зарарланиш хисобига талаффузни бузилиши бўлиб, бунда айрим харфар эмас, балки бутун нутқ бузилади. Бундай болалар товуши паст, нутқи тушунарсиз, чалкашган, ёки бўлмаса аксинча- овози баланд, нафас ритми бузилган, нутқ ўзининг бир текислигини йуқотган бўлади. Нутқ темпи секинлашади ёки тезлашади. Дизартрия билан касалланган болалар жисмоний жихатидан хам кам етилади. Уларда майда бармоқларнинг харакати чегараланади. Уларнинг овқатланишида хам муаммолар бўлади: гўшт, нон, сабзи, қаттиқ олма каби нарсаларни ёқтиришмайди. Негаки уларни чайнашга тўғри келади. Шу сабабли улар бундай овқатларни истеъмол қилганда бироз чайнаб, катталар эътибор қилмагунча лунжида ушлаб туради. Ота-оналарнинг бундай болаларга фақат юмшоқ овқатлар бериб ўргатиши, уларнинг артикуляцион аппаратини шаклланишига тўсқинлик қилади.
Дислалия – тили чучуклик, айрим товушларни талаффуз қилишни бузилиши. Унинг турлари кўп бўлиб, қайси харфларни айта олмаслигига қараб грекча номланган. Масалан: «р» харфини айта олмаса – ротацизм, «л» харфини айта олмаса – ламбдаизм, «с», «з», «ц», «ш», «ж», «г» ва «щ» харфлари талаффузи бузилса – сигмаизм деб номланади.
Дудуқланиш— бу нутқ аппаратининг турли қисмларидаги талваса ва спазмлар хисобига нутқнинг темпи, ритми ва бир текисдалигини бузилиши хисобланади. Дудуқланиш асосан 2-5 ёшли болаларда кузатилади. Дудуқланишнинг биринчи белгиларини ўтказиб юбормаслик жуда мухим. Акс холда бола бирданига жимиб қолиб, гапиришдан бош тортади. Айрим пайтларда дудқланишнинг сабаби бирданига қўрқиб кетиш, ёки узоқ вақт таъсир этувчи рухий травма булиши мумкин.
Нутқ бузилишини узоқ вақт даволамаслик мактабдаги муаммоларни келтириб чиқаради. Масалан, дисграфия – ёзиш бузилади. Бунинг сабаби фонематик эшитувнинг ривожланмаслиги ва бузилиши хисобланади. Биринчи синфданоқ болаларда – дислексия (алексия) – ўқиш жараёнини бузилишини кузатиш мумкин. Бош миядаги нутқ марказларини қайси бирини шикастланганлигига кўра унинг хам бир қатор турлари мавжуд.
Даволаш.
Айрим нутқ бузилишлар бола катта бўлганда ўтиб кетади. Унинг оғир турларини эса логопед ёрдамида, ота-онасининг диққатини жалб қилган холда, болалар боғчасининг логопед гурухи ёки болалар поликлиникаси мутахасссилари ёрдамида бартараф этиш мумкин. Даволаш эффекти логопедга қанчалик эрта мурожаат қилинганига боғлиқ бўлади.
www.gepamed.uz
